Portal Orzeczeń Sądu Okręgowego w Toruniu

UZASADNIENIE

Powód - Fundacja (...) (...)” w W. działająca przez małoletnią M. O., reprezentowaną przez przedstawiciela ustawowego, w pozwie z dnia 28 czerwca 2021 r. wniesionym przeciwko Skarbowi Państwa domagał się:

I.  nakazania Skarbowi Państwa - Ministrowi Klimatu i Środowiska, Ministrowi Aktywów Państwowych, Ministrowi Rozwoju, Pracy i Technologii, Ministrowi Infrastruktury, Ministrowi Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Ministrowi Funduszy i Polityki Regionalnej („Pozwany”, „Strona Pozwana”, „Skarb Państwa”) zaniechania dopuszczania do emisji gazów cieplarnianych z terytorium Rzeczypospolitej Polskiej w taki sposób, aby w 2030 roku emisje te były niższe o co najmniej 61% względem poziomu krajowych emisji gazów cieplarnianych osiągniętego w roku 1990, bez uwzględnienia emisji i pochłaniania gazów cieplarnianych w sektorach użytkowania gruntów, zmiany użytkowania gruntów oraz leśnictwa, wynikających z bezpośrednich działań spowodowanych przez człowieka ( (...)), wynoszącego 475,08 (...) ekw. CO2 według danych Krajowego Raportu Inwentaryzacyjnego 2020. Inwentaryzacja gazów cieplarnianych w Polsce dla lat 1988 - 2018 przygotowanego przez Krajowy Ośrodek (...) ( (...)) w Instytucie Ochrony Środowiska - Państwowym Instytucie (...), tj. aby nie przekraczały łącznie 185,28 (...) ekw. CO2;

II.  nakazania Skarbowi Państwa doprowadzenia do osiągnięcia w roku 2043 neutralności klimatycznej przez Rzeczpospolitą Polską, tj. stanu, w którym antropogeniczne emisje gazów cieplarnianych z terytorium kraju są zrównoważone przez antropogeniczne pochłanianie tych gazów, bez uwzględnienia emisji i pochłaniania gazów cieplarnianych w sektorach użytkowania gruntów, zmiany użytkowania gruntów oraz leśnictwa, wynikających z bezpośrednich działań spowodowanych przez człowieka ( (...));

III.  nakazania Skarbowi Państwa zaniechania dopuszczania do emisji gazów cieplarnianych z terytorium Rzeczypospolitej Polskiej w ilości, która przekraczałaby średniorocznie 170.833.333,331 ekw. CO2 w okresie do roku 2043, bez uwzględnienia emisji i pochłaniania gazów cieplarnianych w sektorach użytkowania gruntów, zmiany użytkowania gruntów oraz leśnictwa, wynikających z bezpośrednich działań spowodowanych przez człowieka ( (...));

IV.  na podstawie art. 189 k.p.c.:

1.  ustalenia odpowiedzialności Pozwanego za wszelkie skutki naruszeń dóbr osobistych Poszkodowanej w postaci: prawa do korzystania z wartości środowiska naturalnego obejmującego prawo do życia w stabilnych i bezpiecznych warunkach klimatycznych, zdrowia, poszanowania miejsca zamieszkania, prawa do prywatności i poszanowania życia rodzinnego, wynikające z dopuszczania przez władze publiczne do emisji z terytorium kraju gazów cieplarnianych w ilości przekraczającej przypadający na Państwo Polskie udział w emisjach, pozwalający na utrzymanie w atmosferze stężenia gazów cieplarnianych na poziomie umożliwiającym zatrzymanie wzrostu temperatury poniżej wartości niebezpiecznych dla funkcjonowania ludzi oraz ekosystemów, które ujawnią się w przyszłości;

ewentualnie, na wypadek braku uwzględnienia roszczenia z pkt IV. 1 powyżej, wniesiono o :

2.  ustalenie, że pomiędzy Poszkodowaną a Pozwanym istnieje stosunek prawny wynikający z zagrożenia oraz naruszenia przez władze publiczne dóbr osobistych Poszkodowanej w postaci: prawa do korzystania z wartości środowiska naturalnego obejmującego prawo do życia w stabilnych i bezpiecznych warunkach klimatycznych, zdrowia, poszanowania miejsca zamieszkania, prawa do prywatności i poszanowania życia rodzinnego na skutek działań i zaniechań dopuszczających do nadmiernych emisji gazów cieplarnianych, oraz że władze publiczne nie mogą podejmować działań i zaniechań wkraczających w ww. dobra osobiste Poszkodowanej poprzez dopuszczanie do emisji z terytorium kraju gazów cieplarnianych w ilości przekraczającej przypadający na Państwo Polskie udział w emisjach, pozwalający na utrzymanie w atmosferze stężenia gazów cieplarnianych na poziomie umożliwiającym zatrzymanie wzrostu temperatury poniżej wartości niebezpiecznych dla funkcjonowania ludzi oraz ekosystemów;

ewentualnie, na wypadek braku uwzględnienia roszczenia z pkt IV. 2 powyżej, wniesiono o :

3.  ustalenie istnienia po stronie Poszkodowanej dobra osobistego w postaci prawa do korzystania z wartości środowiska naturalnego obejmującego prawo do życia w stabilnych i bezpiecznych warunkach klimatycznych oraz że działania i zaniechania polegające na dopuszczaniu przez władze publiczne do emisji z terytorium kraju gazów cieplarnianych w ilości przekraczającej przypadający na Państwo Polskie udział w emisjach, pozwalający na utrzymanie w atmosferze stężenia gazów cieplarnianych na poziomie umożliwiającym zatrzymanie wzrostu temperatury poniżej wartości niebezpiecznych dla funkcjonowania ludzi oraz ekosystemów, stanowią naruszenie i zagrożenie dóbr osobistych Poszkodowanej w postaci: prawa do korzystania z wartości środowiska naturalnego obejmującego prawo do życia w stabilnych i bezpiecznych warunkach klimatycznych, zdrowia, poszanowania miejsca zamieszkania, prawa do prywatności i poszanowania życia rodzinnego.

Ponadto wniesiono o zasądzenie od pozwanego na rzecz strony powodowej zwrotu kosztów postepowania, w tym kosztów zastępstwa procesowego w wysokości trzykrotności stawki minimalnej z uwagi na znaczący nakład pracy, rodzaj i zawiłość niniejszej sprawy oraz obszerność materiału dowodowego oraz opłaty skarbowej od pełnomocnictwa, według norm przepisanych, wraz z odsetkami za opóźnienie.

W uzasadnieniu powództwa wskazano, że sprawa związana jest z następującymi w świecie zmianami klimatycznymi. Małoletnia M. O. została pokrzywdzona działaniami władz publicznych, co skutkowało naruszeniem oraz zagrożeniem jej dóbr osobistych. Zarzucane postępowanie organów państwa, za które odpowiedzialność ponosi Skarb państwa składa się z szeregu działań i zaniechań, których efektem jest dopuszczenie do nadmiernych emisji gazów cieplarnianych z terytorium państwa, przyczyniające się do pogłębienia efektu globalnego ocieplenia w stopniu prowadzącym do nieodwracalnych i niebezpiecznych zmian klimatycznych, które bezpośrednio oddziałują na poszkodowaną.

Poszkodowana już obecnie odczuwa skutki zmian klimatu, które rzutują na jej funkcjonowanie w miejscu zamieszkania. Jako osoba młoda narażona będzie na najpoważniejsze skutki nadmiernych emisji gazów cieplarnianych i gdy dorośnie zmierzy się z szeregiem trudności nieznanych obecnemu pokoleniu, ani jakiemukolwiek innemu żyjącemu w przeszłości.

Całokształt wadliwych działań oraz zaniechań władz publicznych skutkujących przyczynianiem się do dalszego występowania niebezpiecznych zmian klimatycznych prowadzi naruszenia oraz dalszego zagrożenia dóbr osobistych poszkodowanej, w tym prawa do życia w stabilnym i bezpiecznym klimacie. Skutki globalnego ocieplenia ujemnie rzutują także na zdrowie i życie poszkodowanej oraz jej prawo do poszanowania miejsca zamieszkania, prywatności oraz życia rodzinnego.

Działania władz mają charakter bezprawny (art. 24 k.c.). Uchybiają m. in. postanowieniom Konwekcji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności oraz licznym normom konstytucyjnym. Działania te są również sprzeczne z zasadami współżycia społecznego (k. 3-134).

W odpowiedzi na pozew z dnia 6 października 2021 r. pozwany Skarb Państwa reprezentowany przez Prokuratorię Generalną Rzeczypospolitej Polskiej wniósł o:



oddalenie powództwa w całości jako bezzasadnego i pozbawionego uzasadnionych podstaw prawnych i faktycznych;



zasądzenie od strony powodowej zwrotu kosztów procesu, w tym kosztów zastępstwa procesowego w wysokości trzykrotności stawki minimalnej – z uwagi na znaczny nakład pracy, rodzaj i zawiłość sprawy oraz obszerność materiału dowodowego.

W uzasadnieniu wskazano, że powództwo jest przede wszystkim częściowo - co do żądania oznaczonego w pkt. I, II i III niedopuszczalne, gdyż sprawa ta tylko pozornie ma charakter sprawy cywilnej.

Powódka wniosła o nakazanie Skarbowi Państwa zaniechania dopuszczania do emisji gazów cieplarnianych z terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. Tymczasem chodzi o realizację celów prowadzenia polityki nie przez Skarb Państwa tylko przez organy administracji naczelnej (ministrów). Skarb Państwa - reprezentowany np. przez Ministra Klimatu i Środowiska jako podmiot prawa cywilnego, nie jest tożsamy z ministrem Klimatu i Środowiska jako organem administracji. Nie istnieje takie zobowiązanie Skarbu Państwa do działania, jakiego realizacji domaga się Powódka - ani w prawie międzynarodowym, ani w prawie UE, ani w prawie cywilnym. W konsekwencji należy wskazać, że uwzględnienie żądania pozwu przez sąd doprowadziłoby do wykreowania nowego zobowiązania po stronie Skarbu Państwa, i to zobowiązania, które nie wynika z obowiązującego prawa. Sąd wkroczyłby tym samym w uprawnienia władzy wykonawczej i ustawodawczej.

Konsekwencją powyższych zarzutów jest także niewykonalność ewentualnego wyroku zasądzającego roszczenie opisane w pkt. I, II i III pozwu.

Zasięg instrumentów niemajątkowych ochrony dóbr osobistych wyznaczają możliwości egzekucji wyroków sądowych, zaś przepisy egzekucyjne nie przewidują środka egzekucyjnego w postaci możliwości nakazania naczelnym organom władzy publicznej osiągnięcia określonych celów politycznych, choćby były one ze wszech miar pożądane.

Wyrok sądu powszechnego wydany w postępowaniu o ochronę dóbr osobistych nie może doprowadzić do nałożenia przez sąd obowiązku określonego działania na podmiot władzy suwerennej - która ma swobodę działania, gdyż narusza to zasadę odrębności trzech władz (separacji) i równoważenia się ich w ramach demokratycznego państwa prawnego.

Poza tym dopuszczenie wydania wyroku przez sąd powszechny i przekazanie wyroku do egzekucji prowadziłoby do nałożeni przez sąd na stationes fisci obowiązek, który z racji sposobu jego wykonania przez organy władzy uprawiające politykę, stawałby się obowiązkiem publicznoprawnym (wybór metody powódka zdaje się pozostawiać pozwanym 7 reprezentantom - ministrom, ale niewątpliwie byłyby to przecież środki władczego działania lub prawotwórstwa), choć zasądzonym przez sąd w „sprawie cywilnej".

Wobec powyższego pozew powinien zostać odrzucony w części, co do roszczeń sformułowanych w pkt. II i III pozwu na zasadzie art. 199 § 1 pkt 1 w zw. z art. 1 i art. 2 kodeksu postępowania cywilnego w zw. z art. 1 kodeksu cywilnego. Na marginesie pozwany wskazał, że wyżej użyte określenie strona powodowa obejmuje również „poszkodowaną" na rzecz której zainicjowano powództwo. Nie stoi temu na przeszkodzie powołanie określonych podstaw prawnych w postaci art. 23, art. 24 i art. 439 kodeku cywilnego, gdyż o braku charakteru cywilnego świadczą przede wszystkim charakter sformułowanych żądań (nie mających natury cywilnej) oraz podmioty, które mogą być adresatami tych żądań (organy administracji), które nie są podmiotami stosunków cywilnoprawnych w świetle art. 1 kodeksu cywilnego.

Niezależnie od zarzutu niedopuszczalności żądań pozwu w pkt. I - III wskazano także, że pomimo obszerności pozwu, powódka w istocie ani nie konkretyzuje zarzutów wobec pozwanego (tu Skarbu Państwa ale w istocie, jak wskazano wyżej, władz publicznych) ani nie wskazuje, jakie konkretnie działania miałby doprowadzić do stanu, w którym jej dobra osobiste nie byłyby naruszane.

Podniesiono również zarzut braku legitymacji procesowej Fundacji w przedmiotowej sprawie (art. 61 k.c.) oraz brak interesu powódki w zakresie powództwa o ustalenie (art. 189 k.p.c.).

Pozwany zakwestionował wszelkie twierdzenia strony powodowej o faktach i okolicznościach, poza bezsporną kwestią, że zmiany klimatu rzeczywiście występują. Kwestią notoryjną jest również to, iż jest to problem globalny, za który ponoszą odpowiedzialność czynniki globalne, a nie wyłącznie emisje z konkretnego kraju. W tym kontekście pozwany zaprzeczył, że:

1.  za zdarzenie w postaci zmian klimatu ponosi odpowiedzialność Polska. Ewentualna nadmierna emisja C02 z terytorium Polski nie ma siły sprawczej aby powodować zmiany klimatyczne, które mogłyby wpłynąć na poszkodowaną lub im zapobiegać - bezpośrednią przyczyną są zmiany klimatu za które odpowiadają różne czynniki, w tym emisja światowa, a udział Polski jest symboliczny i nie posiadający mocy sprawczej.

2.  Polska nie wykonywała swoich zobowiązań z zakresu emisji gazów cieplarnianych. Polska realizuje swoje zobowiązania w zakresie redukcji emisji gazów cieplarnianych. Polska nie narusza przy tym treści swoich zobowiązań międzynarodowych oraz prawa Wspólnotowego. Nie ma także podstaw, aby raportom (...) przyznać walor inny niż wyłącznie doradczy w procesie podejmowania decyzji politycznych. Raporty (...) nie mogą zastępować aktów prawnych i nie można im przypisywać mocy kreowania zobowiązań państwowych nawet na zasadzie odesłania z innych aktów takich jak EKPC, gdyż byłoby to sprzeczne z art. 88 Konstytucji zarówno co do źródeł prawa jak i ich hierarchii.

3.  działania lub zaniechania władz polskich mogły stanowić zagrożenie dla realizacji zobowiązań z zakresu redukcji emisji gazów cieplarnianych w tym dla realizacji Porozumienia (...). Powódka nie sprecyzowała takich zachowań, nie wskazała także okresu, w jakim miały mieć miejsce.

W ocenie Skarbu Państwa:



nie wykazano faktu naruszenia dóbr osobistych poszkodowanej;



nie występuje bezprawność w prawie publicznym (międzynarodowym, konstytucyjnym), to jeszcze nie ma również bezprawności w znaczeniu prawa cywilnego. Warunkiem naruszenia dóbr osobistych lub skorzystania z roszczenia prewencyjnego jest wystąpienie bezprawności działań lub zaniechań. Warunek taki w niniejszej sprawie nie występuje;



nie wystąpił i nie wykazano związku przyczynowego pomiędzy działaniami lub zaniechaniami organów administracji rządowej a rzekomym naruszeniem dóbr osobistych (k. 1045-1163).

W piśmie z dnia 7 marca 2022 r. stanowiącym replikę na odpowiedź na pozew strona powodowa podtrzymała wszystkie żądania, wnioski i twierdzenia zawarte w pozwie wniesionym w dniu 28 czerwca 2021 r., z zastrzeżeniem pkt VI - VIII poniżej, w tym wszystkie wnioski dowodowe o przeprowadzenie dowodu z wszystkich załączonych do Pozwu dokumentów, wydruków, kopii, a także dowodów ze źródeł osobowych. Ponadto:



zmodyfikowano roszczenie zawarte w pkt III petitum Pozwu w ten sposób, że wniesiono o nakazanie Skarbowi Państwa zaniechania dopuszczania do emisji gazów cieplarnianych, które nie zostaną pochłonięte - bez uwzględnienia emisji i pochłaniania gazów cieplarnianych w sektorach użytkowania gruntów, zmiany użytkowania gruntów oraz leśnictwa, wynikających z bezpośrednich działań spowodowanych przez człowieka ( (...)) - z terytorium Rzeczypospolitej Polskiej:

⚫

w roku 2023 - w ilości, która przekroczyłaby rocznie 365 (...) ekw. CO2;

⚫

w roku 2024 - w ilości, która przekroczyłaby rocznie 350 (...) ekw. CO2;

⚫

w roku 2025 - w ilości, która przekroczyłaby rocznie 325 (...) ekw. CO2;

⚫

w roku 2026 - w ilości, która przekroczyłaby rocznie 300 (...) ekw. CO2;

⚫

w roku 2027 - w ilości, która przekroczyłaby rocznie 275 (...). ekw CO2;

⚫

w roku 2028 - w ilości, która przekroczyłaby rocznie 245 (...) ekw. CO2;

⚫

w roku 2029 - w ilości, która przekroczyłaby rocznie 218 (...) ekw. CO2;

⚫

w roku 2030 - w ilości, która przekroczyłaby rocznie 185,28 (...) ekw. CO2;

⚫

w roku 2031 - w ilości, która przekroczyłaby rocznie 162 (...) ekw. CO2;

⚫

w roku 2032 - w ilości, która przekroczyłaby rocznie 135 (...) ekw. CO2;

⚫

w roku 2033 - w ilości, która przekroczyłaby rocznie 110 (...) ekw. CO2;

⚫

w roku 2034 - w ilości, która przekroczyłaby rocznie 85 (...) ekw. CO2;

⚫

w roku 2035 - w ilości, która przekroczyłaby rocznie 65 (...) ekw. CO2;

⚫

w roku 2036 - w ilości, która przekroczyłaby rocznie 45 (...) ekw. CO2;

⚫

w roku 2037 - w ilości, która przekroczyłaby rocznie 30 (...) ekw. CO2;

⚫

w roku 2038 - w ilości, która przekroczyłaby rocznie 20 (...) ekw. CO2;

⚫

w roku 2039 - w ilości, która przekroczyłaby rocznie 15 (...) ekw. CO2;

⚫

w roku 2040 - w ilości, która przekroczyłaby rocznie 10 (...) ekw. CO2;

⚫

w roku 2041 - w ilości, która przekroczyłaby rocznie 5 (...) ekw. CO2;

⚫

w roku 2042 - w ilości, która przekroczyłaby rocznie 2,72 (...) ekw. CO2;

⚫

w roku 2043 - w ilości, która przekroczyłaby rocznie 0 (...) ekw. CO2.

zastrzeżeniem, że powyższe zobowiązanie Pozwanego zacznie obowiązywać dla kolejnych okresów rocznych począwszy od roku następującego po roku uprawomocnienia się wyroku;



zmodyfikowano roszczenie zawarte w pkt IV petitum Pozwu, w ten sposób, że na podstawie at. 189 k.p.c. wniesiono o:

1.  ustalenie odpowiedzialności Pozwanego za wszelkie skutki naruszeń dóbr osobistych Poszkodowanej w postaci: prawa do korzystania z wartości środowiska naturalnego obejmującego prawo do życia w stabilnych i bezpiecznych warunkach klimatycznych, zdrowia, poszanowania miejsca zamieszkania, prawa do prywatności i poszanowania życia rodzinnego oraz wolności, wynikające z dopuszczania przez władze publiczne do emisji z terytorium kraju gazów cieplarnianych w ilości przekraczającej przypadający na Państwo Polskie udział w emisjach, pozwalający na utrzymanie w atmosferze stężenia gazów cieplarnianych na poziomie umożliwiającym zatrzymanie wzrostu temperatury poniżej wartości niebezpiecznych dla funkcjonowania ludzi oraz ekosystemów, które ujawnią się w przyszłości;

ewentualnie, na wypadek braku uwzględnienia roszczenia z pkt VII. 1. powyżej, wniesiono o :

2.  ustalenie, że pomiędzy Poszkodowaną a Pozwanym istnieje stosunek prawny wynikający z zagrożenia oraz naruszenia przez władze publiczne dóbr osobistych Poszkodowanej w postaci: prawa do korzystania z wartości środowiska naturalnego obejmującego prawo do życia w stabilnych i bezpiecznych warunkach klimatycznych, zdrowia, poszanowania miejsca zamieszkania, prawa do prywatności i poszanowania życia rodzinnego oraz wolności na skutek działań i zaniechań dopuszczających do nadmiernych emisji gazów cieplarnianych z terytorium kraju, tj. w ilości przekraczającej przypadający na Państwo Polskie udział w emisjach, pozwalający na utrzymanie w atmosferze stężenia gazów cieplarnianych na poziomie umożliwiającym zatrzymanie wzrostu temperatury poniżej wartości niebezpiecznych dla funkcjonowania ludzi oraz ekosystemów oraz, że władze publiczne nie mogą podejmować działań i zaniechań wkraczających w ww. dobra osobiste Poszkodowanej poprzez dopuszczanie do emisji z terytorium kraju gazów cieplarnianych w ilości przekraczającej ww. udział;

ewentualnie, na wypadek braku uwzględnienia roszczenia z pkt VII. 2 powyżej, wniesiono o :

3.  ustalenie istnienia po stronie Poszkodowanej dobra osobistego w postaci prawa do korzystania z wartości środowiska naturalnego obejmującego prawo do życia w stabilnych i bezpiecznych warunkach klimatycznych oraz że działania i zaniechania polegające na dopuszczaniu przez władze publiczne do emisji z terytorium kraju gazów cieplarnianych w ilości przekraczającej przypadający na Państwo Polskie udział w emisjach, pozwalający na utrzymanie w atmosferze stężenia gazów cieplarnianych na poziomie umożliwiającym zatrzymanie wzrostu temperatury poniżej wartości niebezpiecznych dla funkcjonowania ludzi oraz ekosystemów, stanowią naruszenie i zagrożenie dóbr osobistych Poszkodowanej w postaci: prawa do korzystania z wartości środowiska naturalnego obejmującego prawo do życia w stabilnych i bezpiecznych warunkach klimatycznych, zdrowia, poszanowania miejsca zamieszkania, prawa do prywatności i poszanowania życia rodzinnego oraz wolności;



zmieniono powództwo w ten sposób, że oprócz roszczeń dochodzonych w Pozwie (w brzmieniu częściowo zmodyfikowanym na mocy pkt VI - VII 1-3 powyżej), na podstawie art. 24 § 1 k.c. w zw. z art. 448 k.c. w zw. z art. 417 § 1 k.c. wniesiono również o zasądzenie od Pozwanego na rzecz Poszkodowanej M. O. kwoty 1 (słownie: jednego) złotego tytułem zadośćuczynienia za naruszenie dóbr osobistych Poszkodowanej w postaci prawa do korzystania z wartości środowiska naturalnego obejmującego prawo do życia w stabilnych i bezpiecznych warunkach klimatycznych, zdrowia, poszanowania miejsca zamieszkania, prawa do prywatności i poszanowania życia rodzinnego oraz wolności (k. 1447-1518v).

W piśmie z dnia 15 kwietnia 2022 r. pozwany Skarb Państwa reprezentowany przez Prokuratorię Generalną Rzeczypospolitej Polskiej podtrzymał dotychczasowe stanowisko, wnoszą o odrzucenie pozwu, ew. oddalenie powództwa – również w formie zmodyfikowanej (k. 1723-1818).

W piśmie z dnia 10 maja 2022 r., na zasadzie art. 7 k.p.c. w zw. z art. 60 § 1 k.p.c. swój udział w sprawie zgłosił Prokurator Prokuratury Okręgowej w T. M. P. (k. 1823).

W pismach z dnia 29 sierpnia i 21 listopada 2022 r. prokurator oświadczył, że podziela stanowisko Prokuratorii Generalnej przedstawione w odpowiedzi na pozew z dnia 6 października 2021 r. i w piśmie procesowym z dnia 15 kwietnia 2022 r. i wnosi o jego nieuwzględnieni (k. 1841-1845, 1863-1868).

Sąd ustalił, co następuje:

M. O. ma 18 lat i mieszka w T.. Obecnie studiuje na uniwersytecie w A. – (...).

Od 2019 r. jest osobą zaangażowaną w aktywizm klimatyczny. Bierze udział w klimatycznym strajku młodzieżowym. W 2022 r. brała udział w szczycie klimatycznym. Uważa, ze Polska nie podejmuje odpowiednich działań w celu redukcji emisji gazów cieplarnianych.

Pozew w niniejszej sprawie traktuje jako element działalności w ramach aktywizmu klimatycznego.

Od 2015 r. dostrzega w Polsce zjawiska świadczące o zmianach zachodzących w klimacie, tj. wysokie temperatury, susza, porywiste wiatry i nawalne deszcze, czy tropikalne noce.

M. O. przejmuje się sprawami klimatu i wpływa to na jej samopoczucie. Uważa, że w/w zmiany zjawiska pogodowe ograniczają jej aktywność. Twierdzi, że boryka się z depresją klimatyczną. Obawia się o swoją przyszłość. M. O. nie leczy się na depresję.

dowód : przesłuchanie powódki M. O. (k. 1856v-1857v)

Sąd zważył, co następuje:

Pozew w zakresie żądań sformułowanych w punktach I-III podlegał odrzuceniu na podstawie art. 199 § 1 pkt 1 k.p.c.

Przyjęcie niedopuszczalności drogi sądowej i w konsekwencji odmowa rozstrzygnięcia sprawy przez sąd może nastąpić tylko przy spełnieniu określonych przesłanek. Niedopuszczalność drogi sądowej zachodzi wówczas, gdy:

1)  sprawa nie ma charakteru sprawy cywilnej;

2)  ze swej istoty ma wprawdzie charakter sprawy cywilnej, jednakże z mocy wyraźnego przepisu została przekazana do właściwości innego organu niż sąd powszechny.

Pojęcie „sprawy cywilnej” ulegało zmianom po przemianach polityczno-ustrojowych i społeczno-gospodarczych dokonanych w 1989 roku. Odrzucone zostało wąskie rozumienie sprawy cywilnej. Szerokie rozumienie sprawy cywilnej, zapoczątkowane postanowieniem Sądu Najwyższego z dnia 22 kwietnia 1998 roku, I CKN 1000/97 (Lex nr 1000/97) i uchwałą Sądu Najwyższego (7 sędziów) z dnia 6 października 2000 roku, III CZP 31/00 (Lex nr 43406) zostało utrwalone i potwierdzone w orzecznictwie.

W przepisie art. 45 ust. 1 Konstytucji RP ustawodawca gwarantuje każdemu, że jego sprawa zostanie rozpoznana przez sąd, jako organ o wymienionych w tym przepisie cechach, stosujący procedurę pozwalają zrealizować standardy rzetelnego i sprawiedliwego postępowania. Przy ustalaniu znaczenia użytego w ww. przepisie konstytucyjnym pojęcia „sprawa” doktryna i orzecznictwo odwołują się do funkcji spełnianych przez sądy, która art. 175 ust. 1 Konstytucji RP ujmuje jako „sprawowanie wymiaru sprawiedliwości”. Do jego istoty należy rozstrzyganie sporów, lecz nie jakichkolwiek sporów między ludźmi i stworzonymi przez nich strukturami organizacyjnymi, ale wyłącznie tych sporów, które wynikają z objęcia regulację prawną pewnej kategorii stosunków społecznych i są sporami o konsekwencje, jakie prawo wiąże z rozmaitymi zdarzeniami (zob. wyrok SN z dnia 13 października 2017 roku, I CSK 20/17, Lex nr 2401832).

Rozpatrywana sprawa (w zakresie punktów I-III pozwu) nie mieściła się w ramach „sprawy cywilnej” (nawet w jej szerokim rozumieniu) i tym samym nie podlegała kognicji tutejszego Sądu. Strona powoda wystąpiła z pozoru dopuszczalnym żądaniem na gruncie prawa cywilnego, tj. żądaniem zobowiązującym do określonego zachowania. Jednak żądania sformułowane w punktach I-III pozwu w istocie dotyczyły sfery tzw. imperium (sfera władcza) państwa, w którą Skarb Państwa nie może ingerować.

Na wstępie należy wskazać, że konstrukcja „Skarbu Państwa” – który zgodnie z art. 33 k.c. jest osobą prawną – umożliwia występowanie państwa w obrocie cywilnoprawnym. Jednak pojęcia „Skarbu Państwa i „państwa” nie są tożsame, gdyż Skarb Państwa jest wyłącznie synonimem państwa tylko w takich stosunkach, w których państwo wykonując swoje działania społeczne i gospodarcze działa w sferze stosunków cywilnoprawnych, tj. stosunków opartych na zasadzie równorzędności podmiotów je nawiązujących - tzw. sfera dominium (zob. wyrok SA w Warszawie, I ACa 1035/15, Lex nr 2166497). Jeżeli państwo działa jako władza (tzw. sfera imperium), tj. w oparciu o regulacje konstytucyjne, ustrojowe, publicznoprawne, które nie mają charakteru norm prawa cywilnego, to nie występuje jako posiadający osobowość prawną Skarb Państwa.

Państwo działając w sferze imperium nie wkracza w stosunki cywilnoprawne, co nie oznacza, że działania państwa w sferze imperium nie mogą wywoływać skutków o charakterze cywilnoprawnym. W tym zakresie rację miała strona powodowa. Powyższemu nie zaprzeczała, a nawet wprost przyznała - zastępująca Skarb Państwa - Prokuratoria Generalna Rzeczypospolitej Polskiej.

Niniejsza sprawa ma o tyle precedensowy charakter, że w przeciwieństwie do np. spraw „smogowych” nie dotyczyła żądania od Skarbu Państwa zapłaty określonej kwoty, ale nakazania bądź zaniechania Skarbowi Państwa określonych zachowań. W sprawach „smogowych”, do których strony odwoływały się w toku procesu, możliwe było spełnienie żądania, gdyż zaistniało bezprawne zaniechanie ze strony państwa a sposób kompensaty w postaci zapłaty kwoty pieniężnej mieścił się w sferze dominium realizowanej przez Skarb Państwa. Odmiennie natomiast kształtuje się sytuacja w przypadku sprawy rozpatrywanej przez tutejszy Sąd. Jakkolwiek w wyobrażeniu tutejszego Sądu pozostaje możliwość stwierdzenia bezprawnego zaniechania ze strony Rzeczypospolitej Polskiej (państwa) w zakresie emisji gazów cieplarnianych (jednak merytoryczne rozstrzygnięcie sprawy w tym zakresie zostało pominięte z uwagi na fakt odrzucenia pozwu), to niemożliwe jest do zaakceptowania stanowisko aby Skarb Państwa (sfera dominium) - wykonując zobowiązania nałożone na niego przez sąd – wkraczało w sferę działań władczych państwa (sfera imperium).

Należy zauważyć, że procedowanie w sprawie żądań I-III pozwu i ewentualne ich uwzględnienie skutkowałoby koniecznością podjęcia określonych działań prawnych, przybierających formę aktów prawnych np. ustaw, skoro dotychczasowe działania - jak twierdzi strona powoda – były niewystarczające. Powyższe należy do kompetencji władzy ustawodawczej i wykonawczej, a więc rozstrzyganie o tym przez sąd stanowiłoby nieuprawnioną ingerencję skutkującą naruszeniem art. 10 ust. 1 Konstytucji RP stanowiącego że ustrój Rzeczypospolitej Polskiej opiera się na podziale i równowadze władzy ustawodawczej, władzy wykonawczej i władzy sądowniczej.

Skutkiem uwzględnienia roszczenia byłaby również niedopuszczalna ingerencja w sytuację prawną podmiotów niebędących stronom niniejszego postępowania. Należy bowiem zauważyć, że emisja gazów cieplarnianych nie wynika wyłącznie z działania podmiotów będących własnością państwa. Emisję gazów cieplarnianych mogą dokonywać podmioty prywatne prowadzące odpowiednie instalacje, co więcej taka emisja odbywa się z udziałem prawdopodobnie każdego obywatela (oczywiście w mniejszym lub większym stopniu).

Odrzucenie pozwu w zakresie punktów I-III wynikało również z faktu, że ewentualne uwzględnienie powództwa w tym zakresie skutkowałoby i tak niewykonalnością takiego wyroku. Strona powodowa ograniczyła się do przytoczenia przepisów egzekucyjnych. Jednak poza brzmieniem samych przepisów należy również ocenić ich efektywność na gruncie konkretnej sprawy. W niniejszej sprawie uwzględnienie żądań skutkowałoby niemożnością ich wyegzekwowania, gdyż prowadziłoby to do nałożenia na władze państwowe niezgodnego z prawem i nieegzekwowalnego obowiązku o charakterze publicznoprawnym.

Orzeczenie obowiązku ograniczenia emisji w sposób zaprezentowany w pozwie - czego strony wprost nie wskazały - mogłoby stać się również niemożliwe do wyegzekwowania z jeszcze innej prozaicznej przyczyny. Zobowiązania środowiskowo-klimatyczne Rzeczypospolitej Polskiej wynikające głównie z międzynarodowych celów polityki w tym zakresie były i są modyfikowane na przestrzeni lat. Nie można wykluczyć, że wyniki nowych badań spowodują że np. poziomy emisji gazów cieplarnianych oraz daty ich osiągnięcia ulegną zmianie, a tym samym orzeczenie sądu będzie jawiło się jako nieprzystające do realiów.

Reasumując, nie ulega wątpliwości że działania państwa w sferze imperium mogą mieć wpływ na sferę dominium, co jednoznacznie potwierdza orzecznictwo sądowe. Jednocześnie brak podstaw do skonstruowania podobnej zależności w drugą stronę, tj. o możliwości wpływu sfery dominium na sferę imperium. Nie sposób analogicznie do niniejszej postrzegać spraw np. o odszkodowanie za zaniechanie podjęcia działań leżących w sferze imperium, na które powoływały się inne Sądu dopuszczając możliwość postrzegania sprawy niniejszej w zakresie punktów I -III, jako sprawy cywilnej. W realiach stanu faktycznego niniejszej sprawy nie sposób sobie wyobrazić, aby działania Państwa miały polegać na czymś innym niż działania legislacyjne, których celem byłaby reedukacja emisji CO2. To z kolei budziłoby wątpliwości z punktu widzenia zasady trójpodziału władzy i oznaczałoby, że władza sądownicza nakazuje władzy ustawodawczej (choć przecież Sejm Rzeczpospolitej Polskiej nie jest pozwanym w niniejszej sprawie) podejmowanie określonych działań prawodawczych, które przecież z kolei są uwarunkowane określonymi czynnikami politycznymi, na co z kolei mają wpływ wszyscy wyborcy.

Sąd nie podziela argumentacji strony powodowej, że żądanie pozwu w niniejszej sprawie może być uwzględnione podobnie, jak roszczenia w sprawach o immisje. Należy jednak w zwrócić uwagę, że spory o immisje, często oparte również na przepisach o ochronie własności i mające w tych przepisach dodatkowe wsparcie (art. 144 kc) zakładają konieczność sprecyzowania działań lub zaniechań naruszających własność (np. rozebranie ściany, ograniczającej dostęp do światła słonecznego, założenie instalacji odwadniającej teren, w celu zaprzestania zalewania sąsiedniej nieruchomości). Tylko zresztą taki sposób sformułowania żądania pozwu oraz sentencji wyroku pozwala na jego egzekucję. To z kolei współgra z wcześniej wyrażonym stanowiskiem, że dla zaistnienia sprawy cywilnej nieodzownym jest również, aby wyrok w takiej sprawie mógł zostać wykonany w ramach obowiązujących przepisów dotyczących wykonalności orzeczeń cywilnych (również przy użyciu przymusu państwowego).

Sąd przy badaniu dopuszczalności drogi sądowej co do roszczeń objętych punktami I do III. żądania pozwu (zmodyfikowanych w replice do odpowiedzi na pozew) brał pod uwagę, również te głosy doktryny (vide: A. B., Prawo do godnej przyszłości oraz prawo do życia w czystym powietrzu w świetle wartości i zasad konstytucyjnych, Przegląd Prawa Konstytucyjnego nr 5(63)/2021), które formułują potrzebę wyodrębnienia prawa do czystego środowiska, jako dobra osobistego wynikającego z wartości i zasad konstytucyjnych (interpretacji przepisu art. 1 kpc w kontekście tych poglądów). To musiałoby zakładać stworzenie konkretnych i skutecznych instrumentów ochrony tego dobra osobistego. Jest to jednak ciągle postulat de lege ferenda (nawet w ocenie postulujących objęcie tego dobra pojęciem dobra osobistego). W doktrynie formułowane jest stanowisko, że szczególna w tym zakresie jest odpowiedzialność władz publicznych, które powinny być surowo sankcjonowane za przyczynienie się do kryzysu klimatycznego i brak odpowiednich aktywności (a tym bardziej bezczynność) w zakresie ochrony klimatu. W doktrynie przychylnej upatrywaniu prawa do życia w czystym powietrzu, jako nowego dobra osobistego, zwraca się uwagę, że twórca prawa w Polsce musi zagwarantować rzeczywiste bezpieczeństwo ekologiczne poprzez stworzenie odpowiednich regulacji prawnych - zgodnie z obowiązkami wynikającymi z umów międzynarodowych i prawa unijnego – z uwzględnieniem ustaleń nauki, możliwości technologicznych oraz założeń koncepcji zrównoważonego rozwoju, sprawiedliwości ekologicznej i solidarności międzypokoleniowej. Prezentowane więc w literaturze stanowisko odnośnie do kwestii ochrony dobra osobistego w postaci prawa do czystego powietrza zakładała, że wykonywanie tej ochrony powinno odbywać w płaszczyźnie podejmowania określonych działań legislacyjnych. W ocenie Sądu Okręgowego nakazywanie przez Sąd podejmowanie takich działań w ramach postępowania cywilnego nie leży w spectrum sprawy cywilnej określonej w przepisie art. 1 kpc.

Sprawy klimatyczne, w tym o ograniczenie emisji gazów cieplarnianych, są bardzo ważnym zadaniem, za których realizację odpowiedzialne są poszczególne państwa. Jednak dochodzenie odpowiedzialności od Skarbu Państwa, jak również jej zakres może odbywać się w granicach wyznaczonych przez przepisy. Żądania sformułowane przez stronę powodową wykraczają poza granice „sprawy cywilnej” w rozumieniu art. 1 k.p.c. i tym samym konieczne było odrzucenie pozwu w zakresie punktu I-III na podstawie art. 199 § 1 pkt 1 k.p.c.

Odnośnie do żądania zadośćuczynienia oraz ustalenia odpowiedzialności za skutki zdarzenie, które mogą ujawnić się w przyszłości, to Sąd oddalił żądanie pozwu na podstawie przepisów art. 189 kpc a contrario oraz ar. 24 kc w zw. z art. 448 kc a contrario.

W pierwszej kolejności wskazać należy, że powodowa Fundacja posiadała legitymację czynności do występowania w niniejszym postępowaniu. Zgodnie z przepisem art. 8 kpc organizacje pozarządowe, których zadanie statutowe nie polega na prowadzeniu działalności gospodarczej, mogą dla ochrony praw obywateli, w wypadkach przewidzianych przez ustawę, wszcząć postępowanie oraz wziąć udział w toczącym się postępowaniu. W myśl przepisu art. 61 § 1 pkt 2 kpc organizacje pozarządowe w zakresie swoich zadań statutowych, mogą za zgodą osoby fizycznej wyrażonej na piśmie, wytaczać powództwa na jej rzecz w sprawach o ochronę środowiska. Sprawa niniejsza stanowi w ocenie Sądu Okręgowego sprawę o ochronę środowiska. Podstawa żądania pozwu oparta jest na zminimalizowaniu oraz przeciwdziałaniu emisji gazów cieplarnianych, co należy rozumień, jako ochronę środowiska. Powodowa fundacja dysponuje legitymacją procesową formalną do występowania z pozwem w niniejszej sprawie.

W pkt IV pozwu z dnia 9 czerwca 2021 r. Fundacja (...) (...) wniosła o ustalenie na podstawie art. 189 k.p.c. odpowiedzialności pozwanego Skarbu Państwa za wszelkie skutki naruszeń dóbr osobistych M. O. w postaci:

prawa do korzystania z wartości środowiska naturalnego obejmującego prawo do życia w stabilnych i bezpiecznych warunkach klimatycznych, prawo do zdrowia, prawo do poszanowania miejsca zamieszkania, prawo do prywatności i poszanowania życia rodzinnego, wynikające z dopuszczania przez władze publiczne do emisji z terytorium kraju gazów cieplarnianych w ilości przekraczającej przypadający na Państwo Polskie udział w emisjach, pozwalający na utrzymanie w atmosferze stężenia gazów cieplarnianych na poziomie umożliwiającym zatrzymanie wzrostu temperatury poniżej wartości niebezpiecznych dla funkcjonowania ludzi oraz ekosystemów, które ujawnią się w przyszłości;

Na wypadek nieuwzględnienia roszczenia w pkt IV pkt. 1 Fundacja (...) (...)wniosła o ustalenie na podstawie art. 189 k.p.c., że pomiędzy Poszkodowaną a pozwanym Skarbem Państwa istnieje stosunek prawny wynikający z zagrożenia oraz naruszenia przez władze publiczne dóbr osobistych M. O. w postaci:

prawa do korzystania z wartości środowiska naturalnego obejmującego prawo do życia w stabilnych i bezpiecznych warunkach klimatycznych, prawo do zdrowia, prawo do poszanowania miejsca zamieszkania prawo do prywatności i poszanowania życia rodzinnego, na skutek działań i zaniechań dopuszczających do nadmiernych emisji gazów cieplarnianych, oraz o ustalenie na podstawie art. 189 k.p.c., że władze publiczne nie mogą podejmować działań i zaniechań wkraczających w w/w dobra osobiste Poszkodowanej poprzez dopuszczanie do emisji z terytorium kraju gazów cieplarnianych w ilości przekraczającej przypadający na Państwo Polskie udział w emisjach, pozwalający na utrzymanie w atmosferze stężenia gazów cieplarnianych na poziomie umożliwiającym zatrzymanie wzrostu temperatury poniżej wartości niebezpiecznych dla funkcjonowania ludzi oraz ekosystemów;

Na wypadek nieuwzględnienia roszczenia w pkt V,(w konsekwencji też nieuwzględnienia roszczenia w pkt IV) Fundacja (...) (...) wniosła o ustalenie na podstawie art. 189 k.p.c. istnienia po stronie M. O. dobra osobistego w postaci: prawa do korzystania z wartości środowiska naturalnego obejmującego prawo do życia w stabilnych i bezpiecznych warunkach klimatycznych, oraz o ustalenie na podstawie art. 189 k.p.c., że działania i zaniechania polegające na dopuszczaniu przez władze publiczne do emisji z terytorium kraju gazów cieplarnianych w ilości przekraczającej przypadający na Państwo Polskie udział w emisjach, pozwalający na utrzymanie w atmosferze stężenia gazów cieplarnianych na poziomie umożliwiającym zatrzymanie wzrostu temperatury poniżej wartość niebezpiecznych dla funkcjonowania ludzi oraz ekosystemów, stanowią naruszenie i zagrożenie dóbr osobistych Poszkodowanej w postaci: prawa do korzystania z wartości środowiska naturalnego obejmującego prawo do życia w stabilnych i bezpiecznych warunkach klimatycznych, prawo do zdrowia,- prawo do poszanowania miejsca zamieszkania, prawo do prywatności i poszanowania życia rodzinnego.

W ocenie Sądu Okręgowego powódka nie wykazała interesu prawnego w rozumieniu przepisu art. 189 kpc, który stawi przesłankę formułowania żądań w tym zakresie.

Przesłanką dla korzystania z formy powództwa o ustalenie prawa lub stosunku prawnego jest wyłącznie interes prawny powoda (uchw. skł. 7 sędz. SN - zasada prawna z 30.12.1968 r., III CZP103/68, OSNCP1969, nr 5, poz. 85). Powód musi udowodnić, że ma interes prawny w wytoczeniu powództwa i potrzeba prawna uzyskania wyroku przeciwko konkretnemu pozwanemu, który przynajmniej potencjalnie stwarza rzeczywiste zagrożenie dla jego prawnie chronionych interesów. Interes prawny występuje wtedy, gdy sam skutek, jaki wywoła uprawomocnienie się wyroku ustalającego zapewni powodowi ochronę jego praw i interesów przez definitywne zakończenie istniejącego między tymi stronami sporu lub prewencyjnie zapobiegnie powstaniu w przyszłości takiego sporu, tj. obiektywnie odpadnie podstawa jego powstania (wyr. SN z 18.06.2009 r., II CSK 33/09, OSNC-ZD 2010, nr B, poz. 47) - a jednocześnie interes ten nie podlega ochronie w drodze innego środka (wyr. SN z 11.07.2019 r„ V CSK 23/18; wyr. SN z 24.05.2017 r„ III CSK 155/16; wyr. SN z 4.10.2001 r„ I CKN 425/00; wyr. SN z 8.05.2000 r„ V CKN 29/00; wyr. SN z 9.02.2012 r., III CSK 181/11, OSNC 2012, nr 7-8, poz. 101; wyr. SN z 14.03.2012 r„ II CSK 252/11, OSNC 2012, nr 10, poz. 120; wyr. SN z 19.09.2013 r.,1 CSK 727/12). Jednakże w orzecznictwie istnienie interesu prawnego jest kwestionowane (a powództwa o ustalenie oddalane) w sytuacjach, gdy występuje równocześnie i obok, także inna forma ochrony praw powoda. Powszechne w orzecznictwie jest zapatrywanie, iż możliwość wytoczenia powództwa o zasądzenie wyklucza po stronie powoda istnienie interesu prawnego w wytoczeniu powództwa o ustalenie naruszonego prawa lub stosunku prawnego (orz. SN z 13.04.1965 r., II CR 266/64, OSPiKA 1966, z. 6-8, poz. 166; wyr. SN z 18.12.1968 r„ I PR 290/68, Biul. SN 1969, nr 6, s. 106; uchw. SN z 5.07.1995 r., I PZP 56/94, OSNAPiUS 1995, nr 24, poz. 299; wyr. SN z 4.03.2011 r., I CSK 351/10; wyr. SN z 20.05.2011 r„ II PK 295/10; wyr. SN z 5.09.2012 r., IV CSK 589/11). W sytuacjach, w których z naruszonego stosunku prawnego wypływa lub może wypłynąć jeszcze więcej roszczeń, powództwo o ustalenie tego stosunku prawnego może leżeć w interesie prawnym powoda, np. w przypadku odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną czynem niedozwolonym (uchw. skł. 7 sędz. SN - zasada prawna z 17.04.1970 r., III PZP 34/69, OSNCP1970, nr 12, poz. 217; odmiennie wyr. SN z 16.01.1969 r., I CR 514/68, OSPiKA 1970, z. 6, poz. 120). Orzecznictwo przyjmuje także, że interes prawny powoda w wytoczeniu powództwa o ustalenie może zależeć od celowości dążenia do ustalenia prawa lub stosunku prawnego w postępowaniu procesowym.

Sąd Okręgowy podziela stanowisko pozwanego, że przepis art. 189 k.p.c. pozwala żądać ustalenia istnienia stosunku prawnego lub prawa, natomiast stwierdzenie naruszenia dobra osobistego, także w sposób bezprawny, nie stanowi stwierdzenia istnienia stosunku prawnego lub prawa. Treścią stosunku prawnego są określone prawa i odpowiadające im obowiązki drugiej strony stosunku. Bezprawne naruszenie dóbr osobistych jest zdarzeniem prawnym, które powoduje powstanie stosunku, którego treścią są obowiązki podmiotu naruszającego dobra osobiste (np. obowiązek usunięcia skutków naruszenia). Stwierdzenie istnienia prawa lub stosunku prawnego miałoby miejsce dopiero w przypadku stwierdzenia przez sąd istnienia określonego obowiązku po stronie podmiotu naruszającego dobra osobiste, a nie samego faktu naruszenia dobra osobistego. Stosowanie art. 189 k.p.c., do ochrony dóbr osobistych ma charakter precedensowy w stosunku do innych instytucji prawa cywilnego. Przywołany przepis nie stanowi np. podstawy do stwierdzenia zawinionego wyrządzenia szkody czynem niedozwolonym (art. 415 k.c.) bez orzekania o zakresie obowiązku odszkodowawczego.

Nie ulega wątpliwości, że powódka może od razu wytoczyć powództwo o naruszenie dóbr osobistych (co zresztą uczyniła w piśmie stanowiącym replikę do odpowiedzi na pozew), gdzie kwestia ta była wstępną, determinującą ewentualne zasądzenie zadośćuczynienia, jeżeli do takiego naruszenia by doszło. Powództwo o ustalenie istnienia stosunku prawnego lub prawa na podstawie art.189 k.p.c. ma charakter subsydiarny wobec innych środków ochrony dóbr osobistych. Jak zwrócił uwagę SN w post, z 29.10.2009 r. (III CZP 79/09, L.), interes prawny do wytoczenia powództwa o ustalenie istnienia lub nieistnienia prawa lub stosunku prawnego występuje, jeżeli zainteresowany nie może przy pomocy innych instrumentów prawnych zapewnić ochrony swoich praw. Pokrzywdzony naruszeniem dóbr osobistych może skorzystać z powództwa o ustalenie, jeśli roszczenia z art. 24 k.c. okażą się niewystarczające.

Stąd żądania powódki oparte na przepisie art. 189 kpc podlegały oddaleniu.

Przechodząc do żądania powódki zadośćuczynienia za naruszenie dóbr osobistych Poszkodowanej w postaci prawa do korzystania z wartości środowiska naturalnego obejmującego prawo do życia w stabilnych i bezpiecznych warunkach klimatycznych, zdrowia, poszanowania miejsca zamieszkania, prawa do prywatności i poszanowania życia rodzinnego oraz wolności, to Sąd nie znalazł podstaw do jego uwzględnienia.

Mimo, że sprawa o zasądzenie zadośćuczynienia za naruszenie dób osobistych w kwocie 1 zł jest ponad wszelką wątpliwość sprawą cywilną (w odróżnieniu o sprawy o nakazanie Skarbowi Państwa podejmowanie „bliżej nieokreślonych działań” w celu redukcji emisji), to w ocenie Sądu Okręgowego nie dotyczy naruszenia dóbr osobistych powódki M. O., ale dotyczy przede wszystkim kwestii realizacji prerogatyw konstytucyjnie przyznanych konkretnym władzom (ustawodawczej, wykonawczej bądź sądowniczej).

Sąd podziela stanowisko, że nie istnieje dobro osobiste w postaci prawa do korzystania z wartości środowiska naturalnego (prawo do życia w czystym środowisku) - ani inne podobnie konstruowane dobra, niezależnie od ich nazwy, nacechowane taką samą treścią (nawet zwolennicy stanowiska przeciwnego zdają się stać na stanowisku, że można w tej płaszczyźnie mówić jedynie o postulatach de lege ferenda, nadto że brak jest aktualnie narzędzi, którymi mógłby się posłużyć Sąd w celu ochrony tych niewątpliwych wartości).

Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 28 maja 2021 r., sygn. akt III CZP 27/20. formalnie dotyczyła „prawa do życia w czystym środowisku", z tego sformułowania nie sposób jednak wyciągać wniosków korzystnych dla oceny żądania powódki. Sąd Najwyższy zajmował się bowiem zagadnieniem szerszym, czyli dopuszczalnością kreowania dóbr takich jak „prawo do życia w czystym środowisku", czyli rozciągania koncepcji dóbr osobistych na interesy wspólne, wspólnie dzielone (ang. commons) jak dostęp do zasobów środowiska - wody, powietrza, spokoju itp.

Sąd Najwyższy orzekł, że konstrukcja „prawa do życia w czystym środowisku" nie jest dobrem osobistym, 2) natomiast ochronie jako klasyczne dobra osobiste (art. 23 k.c. w związku żart. 24 k.c. i art. 448 k.c.) podlegają zdrowie, wolność, prywatność, do naruszenia (zagrożenia) których może prowadzić naruszenie standardów jakości powietrza określonych w przepisach prawa. Ten związek należy jednak udowodnić - związek między faktem naruszenia standardów a wpływem tego stanu w danym miejscu i czasie na dobra osobiste konkretnego powoda-skarżącego, tj. na jego zdrowie, wolność, prywatność itp.

W ocenie Sądu Okręgowego, pozwany nie naruszył dobra osobistego poszkodowanej (ani mu nie zagroził), tym samym nie zachodzą w sprawie okoliczności nakazujące przejście do kolejnego etapu badania zasadności roszczeń, tj. do kwestii bezprawności działań/zaniechań, na które powódka się powołuje.

Analiza uchwały Sądu Najwyższego z 28 maja 2021 r., sygn. akt III CZP 27/20 nie pozostawia wątpliwości, że dotyczyła niemożności kreowania niewątpliwie ważnych interesów wspólnych takich jak „prawo do życia w czystym środowisku" jako dóbr osobistych w rozumieniu art. 23 i 24 k.c. Skoro prawo do życia w czystym środowisku nie jest dobrem osobistym, konsekwentnie zasadnym jest uznanie, że nie są dobrami osobistymi analogiczne uprawnienia różniące się wyłącznie nazwą.

Należy zwrócić uwagę, co wskazywano w orzecznictwie, że brak kodeksowej definicji dobra osobistego nie oznacza intencji ustawodawcy do ochrony każdego uczucia ludzkiego. Chronione dobro musi być bowiem ściśle skonkretyzowane i zindywidualizowane, co czyni
je nierozerwalnie związanym z osobowością człowieka. Bezprawne zachowanie naruszyciela musi być nakierowane na naruszenie indywidualnego dobra. Z tych również względów wynika zatem, że prawa do życia w czystym środowisku nie zaliczono do katalogu
dóbr osobistych.

Prawo do życia w niezanieczyszczonym środowisku jest zaś bez wątpienia wartością ogólnospołeczną. W literaturze prawniczej wskazuje się również, że „osobisty (zindywidualizowany) charakter dobra wiąże się ze zindywidualizowanym działaniem naruszającym, czyli nakierowanym na jednostkę, a nie na ogół. W spornej sprawie, podobnie, jak będących przedmiotem rozstrzygnięcia Sądu Najwyższego tzw. „sprawach smogowych” trudno byłoby natomiast skonstruować argumenty, które przemawiałyby
za tezą, że państwo poprzez niedotrzymywanie standardów jakości powietrza dokonywało naruszeń wymierzonych oddzielnie w każdego mieszkańca zanieczyszczonych terenów (w sprawie niniejszej każdego mieszkańca RP).

Sąd Okręgowy podziela stanowisko, że szczególny związek dobra osobistego z naturą człowieka wyłącza możliwość ujmowania w tych kategoriach dóbr innego rodzaju, wprawdzie wpływających, na jakość ludzkiego bytowania, ale pochodzących z zewnątrz, niewywodzących się z istoty człowieczeństwa (np. nie jest dobrem osobistym prawo do niezakłóconego korzystania z energii elektrycznej, gdyż mimo powszechnego charakteru elektryfikacji, które ułatwia i uprzyjemnia codzienne bytowanie, jego utrata nie godzi w podstawowe atrybuty człowieka; utrudnia i komplikuje jedynie jego życie, jednak zapobieżenie tym niewygodom jest możliwe, chociaż wiąże się z wydatkami - wyrok SA w Warszawie z dnia 3 września 2013 r., I ACa 176/13, LEX nr 1363396).”

Należy jeszcze zwrócić uwagę, na co wskazuje doktryna, że wyodrębnienie samoistnego dobra osobistego w postaci prawa do czystego środowiska nie przesądza powstania zasadnego roszczenia odszkodowawczego od państwa czy innej władzy publicznej.
Na gruncie art. 417 k.c., aby mówić o odpowiedzialności odszkodowawczej Skarbu Państwa, szkoda musi zostać wyrządzona poprzez niezgodne z prawem działanie lub zaniechanie przy wykonywaniu władzy publicznej. Bezprawność zaniechania ma miejsce, gdy obowiązek działania wynika bądź z przepisu prawa, bądź z reguł postępowania wynikających z zasad współżycia społecznego. Wskazuje się, że normy prawne, które mogłyby być podstawą odpowiedzialności, mają charakter ogólny i wymagają uszczegółowienia w ustawie, co w konsekwencji ma uniemożliwić zastosowanie konstrukcji ochrony dóbr osobistych przez zaniechanie. Ponadto podnoszony jest argument, że rozszerzająca wykładnia art. 417 k.c. będzie prowadzić do negatywnych konsekwencji w postaci naruszenia zasady równego ponoszenia ciężarów publicznych oraz do obarczenia podatników kosztem wyrównania szkód za zaniechania państwa w walce ze smogiem. Pojawia się też problem wykazania, że zaniechanie organów władzy publicznej było skierowane przeciwko konkretnym podmiotom i że nie jest naruszeniem dobra o charakterze ogólnym. Dodatkowo powstaje zagadnienie przyczynienia się poszkodowanego do wystąpienia szkody. W kontekście zanieczyszczenia powietrza działalność poszkodowanego generująca zanieczyszczenia, np. w postaci korzystania z pojazdu mechanicznego czy ogrzewania domu, lotów samolotem, pozostaje w bezpośrednim związku przyczynowym z pogarszającym się stanem środowiska (vide: T. N., Kilka uwag w przedmiocie odpowiedzialności odszkodowawczej Skarbu Państwa za zły stan powietrza w kontekście ochrony dóbr osobistych, „Studia Prawa Prywatnego” 2021, nr 3–4, s. 31–41)

W ocenie Sądu Okręgowego powoływanie się przez powódkę na dobra osobiste w postaci wolności, miru domowego (który oczywiście może być naruszony nie tylko przez naruszenie jego integralności, ale oznacza prawo do życia wolnego od naruszeń w sferze psychicznej – wchodzą więc tu w grę takie naruszenia jak np. groźby, szantaż), życia rodzinnego, jest zabiegiem pozornym i sprowadza się właśnie do badania sytuacji prawnej powódki w kontekście prawa do życia w czystym środowisku. Wniosek taki wynika z konstrukcji pozwu oraz niezwykle szerokiego uzasadnienia, które sprowadza się do wykazania wpływu zmian klimatu na funkcjonowanie środowiska naturalnego.

Strona powodowa nie oferuje jakichkolwiek dowodów na okoliczność pogorszenia zdrowia. Ogólnikowe wywody na temat możliwego wpływu zmian klimatycznych na ogół populacji, jak zasadnie wskazuje pozwany, może mieć walor kwerendy naukowej, ale nie ma waloru konkretnych twierdzeń i dowodów na potrzeby procesu cywilnego. Zeznania świadków nie mogły być wartościowym źródłem dowodowym na tę okoliczność.

Nadto lęk „poszkodowanej" nie może uzasadniać zarzutu zagrożenia jej zdrowia, gdyż lęk jest zjawiskiem subiektywnym, które nie musi znajdować uzasadnienia w okolicznościach obiektywnych. Nie ma wątpliwości co do tego, że samo poczucie dyskomfortu, smutku czy cierpienia, choć jest charakterystyczne dla doznania naruszenia dobra osobistego, nie rozstrzyga jeszcze o tym, że miało miejsce naruszenie, a tym bardziej nie potwierdza, iż istnieje wskazywane przez powoda dobro osobiste. Negatywne przeżycia mogą bowiem wynikać z różnych przyczyn i być efektem ingerencji w różne interesy idealne, także niebędące dobrami osobistymi.

Wynika z tego, że nie każdy przypadek dyskomfortu psychicznego, spowodowany nawet bezprawnym zachowaniem się innej osoby, jest wystarczającą podstawą do poszukiwania sądowej ochrony dóbr osobistych. Nie może być miarodajny wyłącznie stan uczuć oraz miara indywidualnej wrażliwości powoda, lecz także kontekst społeczny. Przeciwwagą dla tych ocen zewnętrznych nie może być odczucie samego powoda.

W ocenie Sądu wrażliwość powódki związana z obserwacją zmian klimatu oraz dyskomfort psychiczny z tym związany nie przesądza o tym, że doszło do naruszenia innych dóbr osobistych np. zdrowia. Podobnie fakt, że powódka nie zawsze korzysta ze spacerów z uwagi na gwałtowne burze nie narusza jej prawa do wolności, czyli swobody podejmowania decyzji w zakresie przemieszenia, opuszczenia zajmowanego miejsca.

Dodatkowo poza twierdzeniami nie ma żadnych dowodów na to, że zmiany klimatu rzeczywiście stanowią zagrożenie dla zdrowia powódki. Równie uzasadniona może być teza, że jest ona jednostką silną i odporną, na którą opisywane czynniki zewnętrzne pozostają bez wpływu. Wywód nie odnosi się do konkretnych faktów, ale jest operowaniem wyłącznie kwestiami abstrakcyjnymi i hipotetycznymi. Nawet możliwy hipotetycznie negatywny wpływ zmian klimatycznych na zdrowie ludzkie, nie oznacza automatycznie, że zmiany klimatyczne dotykają powódki M. O., w taki sposób, aby zagrozić jego zdrowiu. Należy pamiętać o tym, że intensywność zmian klimatycznych w różnym miejscu i czasie ma różną dynamikę i różny wpływ na różne jednostki w zależności również od odporności i siły poszczególnych organizmów.

Nie można w tej analizie odpowiedzialności Skarbu Państwa RP pomijać tego, że powódka aktualnie jest studentką uczelni w N. (...). Z całą pewnością gros czasu spędza więc poza granicami Polski. Nie jest również pewne, czy powódka zdecyduje się na dalsze zamieszkiwanie na terenie Polski. To czyni niemożliwą do weryfikacji kwestię wpływu zmian klimatycznych w Polsce na organizm powódki, skoro na terenie Polski może wcale nie przebywać.

Należy również pamiętać o tym, że intensywność zmian klimatycznych w różnym miejscu i czasie ma różną dynamikę i różny wpływ na różne jednostki w zależności również od odporności i siły poszczególnych organizmów.

Strona powodowa nie wskazuje jakie konkretnie zmiany klimatyczne wystąpiły w jej miejscu zamieszkania. Powódka wspomniała co prawda o gwałtownych burzach oraz porywistych wiatrach, nie wykazała, jednak czy te zjawiska nie występowały wcześniej na terenie jej miejsca zamieszkania i czy, w ogóle gwałtowne burze oraz porywiste wiatry mogą być uznane za efekt zmian klimatu związanych z emisją gazów CO2.

Z wywodów powódki trudno uchwycić kontekst czasowy tj. w jakim okresie nastąpiły konkretne zmiany klimatyczne w miejscu zamieszkania powódki. Jak wyglądał stan klimatu kiedyś w miejscu zamieszkania powódki (otwarte pozostaje pytanie jaki jest punkt początkowy okresu, w którym miałyby być analizowane zmiany klimatu mające rzekomo zagrażać zdrowiu powódki – kwestia sekwencji w czasie), jak wygląda stan klimatu obecnie w miejscu zamieszkania powódki, jakie zjawiska klimatyczne się zmieniły, jaka była intensywność oraz przyczyna tych zmian.

Strona powodowa wskazuje co prawda, że „ To nie zdarzenia pogodowe występujące naturalnie w środowisku są przy tym przejawem naruszenia praw Poszkodowanej, ale właśnie zjawiska przekraczające jego naturalną, cykliczną zmienność, a będące skutkiem antropogenicznych zmian klimatu. Te zmiany powodują zaburzenia normalnych cykli pogodowych prowadząc do występowania fenomenów dotąd nieobserwowanych lub do nasilenia częstotliwości i intensywności niebezpiecznych zjawisk atmosferycznych" . Powódka wskazywała na występowanie w jej miejscu zamieszkania burz, czy porywistych wiatrów, nie

nie wykazała natomiast, aby miały charakter jakichkolwiek anomalii ani że ich „nadzwyczajność" wynika z niesprecyzowanych „zmian klimatu" w nieznanymi miejscu i czasie. Nadto zgodzić się należy, że stwierdzeniem pozwanego, że ogólna okoliczność, iż klimat się zmienia nie przesądza o tym, że konkretne skutki zmiany klimatu wystąpiły w bezpośredniej relacji do powódki. Aby w ogóle można było rozważać taką okoliczność potrzebne jest czasowe i miejscowe dookreślenie rzekomego wystąpienia skutków zmian klimatu. Powszechnie wiadomo, że zmiany klimatu są bowiem zjawiskiem dynamicznym, o różnej intensywności. Nie można więc a priori przyjąć, że po prostu występują wszędzie z jednakowym natężeniem i powodują jednakowe skutki oraz że skutki te są negatywne. Strona powodowa nie wykazała więc w jakim okresie nastąpiły rzekome wskazywane w pozwie skutki, jaki był stan wyjściowy, jaki jest stan obecny. Przede wszystkim zaś nie określono czym są rzekomo występujące w miejscu zamieszkania „poszkodowanej" „zmiany klimatyczne" - jaki klimat był kiedyś a jaki jest teraz. Równie uzasadniona jest teza, że skutki „zmian klimatu" może wystąpią w miejscu zamieszkania „poszkodowanej", jednakże np. dopiero za 50 lub 100 lat. Z całą pewnością strona powodowa ma obowiązek wykazania, że zmiany klimatu dla Powódki mają na tyle konkretny charakter, że rzeczywiście naruszają lub rzeczywiście mogą naruszyć sferę jej dóbr osobistych. Niewystarczające jest przy tym ogólne wskazywanie jakoby w miejscu zamieszkania Powódki występowały gwałtowne zjawiska pogodowe.

Reasumując, że jeżeli strona powodowa odwołuje się do pojęcia dobra osobistego, to nie może oczekiwać ochrony prawnej w oderwaniu od zasad wynikających z tej konstrukcji prawnej. Co oznacza postrzeganie wszystkich okoliczności mających znaczenie prawne wyłącznie w odniesieniu do samej powódki. W ocenie Sądu Okręgowego narzędzie, jakim jest ochrona dób osobistych nie jest odpowiednim dla osiągnięcia celów w związanych ze sprawiedliwością klimatyczną, która niejako ze swej istotny odnosi się do zjawisk szerszych, odnoszących się do ogółu. Z samego faktu, że ktoś narusza środowisko (np. dokonuje immisji gazów), nie powstają dla wszystkich innych roszczenia o ochronę dóbr osobistych. Stan środowiska naturalnego jest sprawą publiczną, niepozostającą w gestii indywidualnego obywatela (tak też Zbigniew Radwański, Prawo cywilne - część ogólna, 2009, s. 167). Zanieczyszczanie elementów środowiska, choć naganne nie jest per se skierowane przeciw zindywidualizowanemu podmiotowi.

Konkludując powyższe rozważania podkreślić należy, że Sąd nie analizował kwestii efektywności Państwa w zakresie podejmowanych działań dotyczących przeciwdziałaniu kryzysowi klimatycznemu. Przesądzenie o niedopuszczalności drogi cywilnej w zakresie żądań określonych w punkcie I. do III pozwu (zmodyfikowanych w piśmie stanowiącym replikę do odpowiedzi na pozew) oraz bezzasadność dalszych roszczeń opartych na przepisie art. 189 kpc i art. 24 kc zwalniało Sąd z badania tych okoliczności. Oczywistym jest dla Sądu Okręgowego, że zbadanie tej okoliczności wymagałoby wiadomości specjalnych, podobnie wiadomości specjalnych wymagałoby zbadanie aktualnego stanu zmian klimatycznych zachodzących na terminie Polski i ich powiązanie z ewentualnym naruszeniem przez Państwo zadań nałożonych przez prawo.

Mając na względzie powołane okoliczności Sąd oddalił żądanie pozwu w pozostałej części.

Należy jeszcze zwrócić uwagę, że nawet gdyby przyjąć, że żądanie powódki określone w punktach I do III. żądania pozwu (zmodyfikowanego w replice do odpowiedzi na pozew) podlegało ochronie w ramach procesu cywilnego, a więc droga sądową do ich dochodzenia byłaby dopuszczalna, to podlegałyby one oddaleniu. Aktualna pozostaje w stosunku do ich oceny analiza dokonana przez Sąd Okręgowy dotycząca roszczenia powódki o zadośćuczynienia w związku z naruszeniem jej dóbr osobistych (z powołanej się na tą podstawę prawną powódka oczekiwała zobowiązania Skarbu Państwa do osiągania celów w zakresie redukcji emisji gazów CO2).

Z uwagi na okoliczność, iż 12 sierpnia 2021 na podstawie rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 12 sierpnia 2021 r. w sprawie utworzenia Ministerstwa Rozwoju i Technologii przekształcono Ministerstwo Rozwoju, Pracy i Technologii w Ministerstwo Rozwoju i Technologii, czemu dał wyraz Sąd w określeniu pozwanej statio fisci Skarbu Państwa w sentencji wyroku.

O kosztach procesu Sąd orzekł na podstawie przepisu art. 102 kpc uznając, że względy słuszności przemawiają ze nieobciążaniem strony powodowej kosztami procesu poniesionymi przez pozwanego.

O kosztach sądowych, od ponoszenia których zwolniona była powódka Sąd orzekł na podstawie przepisu art. 113 ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych i obciążył nimi Skarb Państwa – Sąd Okręgowy w T..

ZARZĄDZENIE

1.  (...),

2.  (...)

3.  (...)

T., (...)